Να γιατί πρέπει να γίνουμε όλοι φιλόσοφοι!

H φιλοσοφία δεν έχει έτοιμες λύσεις ούτε προσφέρει συνταγές. Κάθε φιλοσοφική τοποθέτηση περιέχει περισσότερα ανοιχτά ερωτήματα παρά απαντήσεις.
«Ένα ξέρω ότι τίποτα δεν ξέρω» έλεγε ο Σωκράτης! Για να συμπληρώσει ο Μητρόδωρος ο Χίος: «ούτε κι αυτό ξέρω»!
Ο Ευάγγελος Παπανούτσος («Η ηθική συνείδηση και τα προβλήματά της» εκδ. Γαλαξίας) γράφει: «Φιλοσοφώ σημαίνει ότι ξανακάνω κάτι πρόβλημα. Ενώ, δηλαδή, κατά την κοινή αντίληψη ένα θέμα είναι ξεκαθαρισμένο, εγώ το ξανακάνω πρόβλημα! Πώς; Το σκέφτομαι πάλι απ’ την αρχή!
Ο Michael Landmann (Was ist Philosophie) προσθέτει: «σε κάθε μία από τις θέσεις του ο φιλόσοφος διατηρεί μια εσωτερική απόσταση. Στη φιλοσοφία ανήκει η αμφιταλάντευση μεταξύ της υποστήριξης μιας θέσης και της εκ νέου αμφισβήτησής της».
O φιλόσοφος είναι «αντιστασιακός» της σκέψης. Είναι άνθρωπος στρατευμένος μεν αλλά με κριτική διάθεση, με ευαισθησία και ζωντάνια, με ανοιχτοσύνη και όρεξη για διάλογο. Ο δογματισμός και η προκατάληψη δεν έχουν θέση.
«Φιλόσοφος» δεν είναι τίτλος υπεροψίας αλλά αναγνώριση των ορίων μας. 

Είναι τίτλος μετριοφροσύνης. Ο φιλόσοφος δεν διαλέγεται με τους άλλους ως σοφός, ως κάτοχος της αλήθειας, δεν ρητορεύει εκ του ασφαλούς. 

Είναι συν-αναζητητής, γεμάτος απορίες τις οποίες θέλει να μοιράζεται με τους άλλους. 

Είναι στοχαστικός και φιλοθέωρος αλλά όχι αμέτοχος κριτής ή ουδέτερος παρατηρητής. Ξέρει να αντέχει την αντιφατικότητα των ανθρωπίνων πραγμάτων αλλά και τα πολλά ανοικτά ερωτήματα. Μοιάζει να έχει φορτωθεί ένα βάρος που δυσκολεύεται να σηκώσει δεν μπορεί όμως και να το αποθέσει. Αυτή η κατάσταση του προσδίδει διαρκώς μια νεανική πνοή!
Κλείνουμε με ένα απόσπασμα του Jostein Gaarder απ’ τον «Κόσμο της Σοφίας»: «Ο φιλόσοφος δεν καταφέρνει ποτέ να σταθεί απέναντι στον κόσμο χωρίς απορία και θαυμασμό. Δεν κατάφερε ποτέ να συνηθίσει τον κόσμο. Γι’ αυτόν ο κόσμος εξακολουθεί να είναι κάτι το ακατανόητο. Οι φιλόσοφοι και τα μικρά παιδιά έχουν κάτι κοινό. Ο φιλόσοφος μένει για όλη του τη ζωή παιδί και συνεχίζει, όσο ζει, να θαυμάζει και να απορεί με τον κόσμο, όπως κι ένα παιδί.
Φιλόσοφοι μπορούμε και πρέπει να γίνουμε όλοι…

Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα;

Όταν το 1941 οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Ελλάδα, οι Αγιορείτες πατέρες του έστειλαν προσωπική επιστολή καλώντας τον ν’ αναλάβει προσωπικά την προστασία του Αγίου Όρους. Να εγγυηθεί πως οι πολεμικές επιχειρήσεις δεν θα συμπεριλάβουν τη χερσόνησο του Άθω και πως δεν θα πατούσαν εκεί το πόδι τους Βούλγαροι στρατιώτες.

Δεν ξέρω αν η επιστολή έφτασε μέχρι τον Φίρερ, αλλά τα αιτήματα των καλογέρων έγιναν δεκτά, κι εκείνοι από ευγνωμοσύνη έβαλαν τη φωτογραφία του Χίτλερ στο σαλόνι του Πρωτάτου, ανάμεσα σ’ εκείνες πατριαρχών και ηγουμένων...

Ο χαμαιλεοντισμός και η υποταγή έχει μεγάλη παράδοση στο Άγιο Όρος.

Τον 14ο αιώνα, εκατό περίπου χρόνια πριν οι Οθωμανοί καταλάβουν την Πόλη, οι αγιορείτες είδαν προς τα πού φυσάει ο άνεμος κι έστειλαν αντιπροσωπεία στην Προύσα. Οι απεσταλμένοι καλόγεροι προσκύνησαν το σουλτάνο Ορχάν και του δήλωσαν αιώνια υποταγή!

Κι ο Σουλτάνος έβγαλε φιρμάνι που έλεγε: "Επειδή οι Αγιορείτες προ των άλλων ραγιάδων εδέχθησαν την υπηκοότητα.... τους παρέχω πλήρη ασυδοσία (=ελευθερία) και προνόμια".

Την ίδια πάνω-κάτω εποχή (1347) οι Αγιορείτες, για να είναι απόλυτα εξασφαλισμένοι, φλέρταραν και με το Σέρβο Στέφανο Ντουσάν, που είχε ανακηρυχθεί "τσάρος Σέρβων και Ρωμαίων". Ο Ντουσάν ετοιμαζόταν να καταλάβει την Πόλη αλλά επειδή είχε αμφιβολίες αν θα τον έστεφε Αυτοκράτορα στην Αγιά-Σοφιά ο Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης, ετοίμαζε "Σχέδιο Β": Πήγε στ’ Αγιονόρος για δυο μήνες κι έψηνε τους καλογέρους με δώρα κι υποσχέσεις να τον αναγνωρίσουν εκείνοι ως Αυτοκράτορα την κρίσιμη ώρα.

Στη σέρβικη μονή του Χιλιανδαρίου σώζεται ακόμα το λάβαρο που την εποχή εκείνη έμπηξε ο Ντουσάν στην κορυφή του Άθω!

Έναν αιώνα νωρίτερα, γύρω στα 1210, όταν οι Σταυροφόροι είχαν καταλάβει την Πόλη, οι Αγιορείτες ζήτησαν την προσωπική παρέμβαση-προστασία του μέχρι τότε "μισητού" Πάπα. Κι ο Ιννοκέντιος ο 3ος τους την πρόσφερε αποκαλώντας το όρος "Πύλη των Ουρανών"!

Αλλά επειδή η παπική προστασία δεν έφτανε, οι αγιονορείτες απευθύνθηκαν στον ίδιο το Λατίνο Αυτοκράτορα της Πόλης, τον Ερρίκο της Φλάνδρας, του οποίου η επέμβαση αποδείχθηκε  αποτελεσματικότατη...

Το 1430 ο Σουλτάνος Μουράτ καταλαμβάνει τη Θεσσαλονίκη κι όλα δείχνουν πως η Βασιλεύουσα μετρούσε μέρες.

Οι Αγιονορείτες ξανασπεύδουν να δηλώσουν υποταγή στους Οθωμανούς και πετυχαίνουν την ανανέωση των προνομίων τους.

Πόδι Τούρκου στρατιώτη δεν πάτησε στ’ Αγιονόρος πριν το 1821, όταν οι μοναχοί, με παρακίνηση του Εσφιγμενίτη ηγουμένου Ευθύμιου Β’, αποφάσισαν να πάρουν μέρος στην Επανάσταση. Ως τότε η οθωμανική παρουσία ήταν υποτυπώδης και καλοπροαίρετη, εκπροσωπούμενη απ’ τον Πολιτικό Διοικητή ("Καϊμακάμη") που συχνά συμμετείχε και στις αγρυπνίες των μοναχών...

Οι τουρκικές δυνάμεις τους κατατρόπωσαν κι οι Αγιονορείτες ξαναδηλώνουν υποταγή και ζητούν χάρη. Ο τουρκικός στρατός έμεινε στο Όρος ως τα 1830.

Τι είναι άνθρωπος?

Βάζοντας η φιλοσοφία το κρίσιμο ανθρωπολογικό ερώτημα "τι είναι άνθρωπος;" και προσπαθώντας να το απαντήσει, βρέθηκε εξ αρχής αντιμέτωπη με τη θρησκεία και, λίγο αργότερα, με την επιστήμη.

Στη θρησκεία ο άνθρωπος μπορεί να κατανοήσει τον εαυτό του πλήρως μόνο ξεκινώντας απ' το Θεό! Η αυτονομία του ανθρώπου δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή, γι' αυτό και η φιλοσοφία θεωρείται "ύβρις" και περιφρόνηση της καθαγιασμένης τάξης! Τις φιλοσοφικές διακηρύξεις για ελευθερία και ηθικό ανθρωπισμό τις ερμήνευσε ως εκκοσμίκευση (δηλ. αποϊεροποίηση) των χριστιανικών αρχών. Παρερμήνευσε την αντιεκκλησιαστική αιχμή πολλών νεοτερικών κινημάτων, αδυνατόντας να συλλάβει τον περιστασιακό χαρακτήρα της περιρέουσας πολεμικής ατμόσφαιρας. Την επιχειρούμενη αυτονόμηση της ηθικής απ' τις δογματικές αγκυλώσεις την έκρινε ως "απελευθέρωση από την ηθική" ή ως "ηθική σύγχυση"...

Αλλά και η επιστήμη, μόλις χειραφετήθηκε και ενηλικιώθηκε, έσπευσε να στραφεί κατά της φιλοσοφίας. Την κατηγόρησε ως απαρχαιωμένη, άχρηστη, θεωρητική, που θέτει ανούσια ή λανθασμένα ερωτήματα.

Όμως, η φιλοσοφία είναι εκείνη που υπενθυμίζει στην επιστήμη ότι ο άνθρωπος είναι κάτι περισσότερο από "μηχανή", ότι την ανθισμένη αμυγδαλιά μπορούμε να τη δούμε όχι μόνο με τα μάτια του ξυλοκόπου αλλά κι ενός ερωτευμένου ζευγαριού...

Η επιστήμη κινείται στο χώρο των μέσων ενώ η φιλοσοφία των σκοπών. Η επιστήμη προσεγγίζει πάντοτε ένα μόνο μέρος του ανθρώπου ενώ η φιλοσοφία προσπαθεί ν' αγκαλιάσει ολόκληρο τον άνθρωπο!

Παιδεία ή εκπαίδευση;

Oι αρχαίοι συνέδεαν τη φιλοσοφία και την παιδεία με το «σχολήν άγειν»!
«Σχολή» σήμαινε έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής με τον οποίο διευρύνεται ο νους, ξεπερνιέται η λογική της καθημερινότητας και του πραγματισμού της, δύνεται προτεραιότητα στην ελευθερία αντί της ανάγκης.
Ένα σχολείο για να είναι «σχολή» πρέπει να ταυτίζεται με το πνεύμα της «παιδείας», δηλαδή την ανθρωποποιία, τον εξανθρωπισμό του ανθρώπου! Να είναι χώρος υπέρβασης κι όχι καλλιέργειας της χρησιμοθηρικής λογικής.
Η «παιδεία» δεν μπορεί να συρρικνώνεται σε κάποια «δευτερεύοντα» μαθήματα. Ούτε ν’ αντικαθίσταται με την «εκπαίδευση» που έχει περισσότερο σχέση με την ειδίκευση, τη γνωσηθηρία, τον επαγγελματισμό.
Ο φιλόσοφος Αρίστιππος ο Κυρηναίος έλεγε: Καλύτερα να είσαι ζητιάνος παρά απαίδευτος. Ο πρώτος έχει ανάγκη χρημάτων, ο δεύτερος ανθρωπισμού!

Τι σχέση έχει η Φιλοσοφία με τη Θρησκεία και την Επιστήμη;

Βάζοντας η φιλοσοφία το κρίσιμο ανθρωπολογικό ερώτημα "τι είναι άνθρωπος;", και προσπαθώντας να το απαντήσει, βρέθηκε εξ αρχής αντιμέτωπη με τη θρησκεία και, λίγο αργότερα, με την επιστήμη.

Στη θρησκεία ο άνθρωπος μπορεί να κατανοήσει τον εαυτό του πλήρως μόνο ξεκινώντας απ' το Θεό! 
Η αυτονομία του ανθρώπου δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή, γι' αυτό και η φιλοσοφία θεωρείται "ύβρις" και περιφρόνηση της καθαγιασμένης τάξης! 
Οι φιλοσοφικές διακηρύξεις για ελευθερία και ηθικό ανθρωπισμό  ερμηνεύτηκαν ως εκκοσμίκευση (δηλ. αποϊεροποίηση) των χριστιανικών αρχών. 
Η αντιεκκλησιαστική αιχμή πολλών νεοτερικών κινημάτων παρερμηνεύτηκε, καθώς οι θρησκευτικοί απολογητές αδυνατούσαν να συλλάβουν τον περιστασιακό χαρακτήρα της περιρέουσας πολεμικής ατμόσφαιρας. Την επιχειρούμενη αυτονόμηση της ηθικής απ' τις δογματικές αγκυλώσεις την έκριναν ως "απελευθέρωση από την ηθική" ή ως "ηθική σύγχυση"...

Αλλά και η επιστήμη, μόλις χειραφετήθηκε και ενηλικιώθηκε, έσπευσε να στραφεί κατά της φιλοσοφίας. Την κατηγόρησε ως απαρχαιωμένη, άχρηστη, θεωρητική, που θέτει ανούσια ή λανθασμένα ερωτήματα.

Όμως, η φιλοσοφία είναι εκείνη που υπενθυμίζει στην επιστήμη ότι ο άνθρωπος είναι κάτι περισσότερο από "μηχανή", ότι την ανθισμένη αμυγδαλιά μπορούμε να τη δούμε όχι μόνο με τα μάτια του ξυλοκόπου αλλά κι ενός ερωτευμένου ζευγαριού...

Η επιστήμη κινείται στο χώρο των μέσων ενώ η φιλοσοφία των σκοπών. Η επιστήμη προσεγγίζει πάντοτε ένα μόνο μέρος του ανθρώπου ενώ η φιλοσοφία προσπαθεί ν' αγκαλιάσει ολόκληρο τον άνθρωπο!

Αν υποθέσουμε πως η αγάπη είναι ανέφικτη, πρέπει, τουλάχιστον, να δείχνουμε συμπόνια?

Ο Σοπενάουερ θεωρεί ως βάση της ηθικής ζωής τη συμπόνια. Έτσι ονομάζει την «άμεση, ανεξάρτητη από κάθε υπολογισμό, σχεδόν ενστικτώδη, μετοχή στον πόνο του άλλου».
Με τη συμπόνια ο άνθρωπος υπερβαίνει τα εγωιστικά κίνητρα, γκρεμίζει το μεσότοιχο που τον χωρίζει απ’ τους άλλους.
Η «αρχή της συμπόνιας» κρύβει και μια μεταφυσική διάσταση: πίσω απ’ τη φαινομενική πολλαπλότητα και ποικιλία των ανθρώπων κρύβεται η κοινή φύση και ουσία τους. Έτσι επέρχεται μια ταύτιση του ενός ατόμου με τα άλλα, το «μη εγώ» γίνεται «εγώ»!
Η συμπόνια είναι η μόνη δύναμη ενάντια στην απανθρωπιά και στη βαρβαρότητα! Γίνεται η βάση και το κίνητρο για την κατάργηση των απάνθρωπων σχέσεων καταπίεσης.
Για το Νίτσε, όμως, η συμπόνια είναι το πιο επικίνδυνο ελάττωμα του ανθρώπου! Γιατί αντιτίθεται στο νόμο της εξέλιξης και της φυσικής επιλογής! Με τη συμπάθεια διατηρούμε στη ζωή κάτι που είναι έτοιμο να πεθάνει. Αυτό όμως αποτελεί καταστροφή για την ανθρωπότητα.
Για το Νίτσε η συμπόνια είναι «η αρετή των ξεπεσμένων»! «Ο άνθρωπος», λέει, «χάνει τη δύναμή του όταν συμπονεί»!
Ο, κατά το Νίτσε, «άνθρωπος της συμπόνιας» είναι υποκριτής και ματαιόδοξος! Στην πραγματικότητα επιζητά την αυτοεπιβεβαίωση και την ηδονή: απολαμβάνει το συναίσθημα της συμπόνιας και βιώνει την έμπρακτη εκδήλωσή της ως άσκηση δύναμης…

Μπορεί να υπάρξει "σταυρωμένος Θεός"?

Ο Γερμανός φιλόσοφος Φόιερμπαχ (1804-1872) ερεύνησε, μεταξύ άλλων, και την προέλευση της έννοιας Θεός. Και ανακάλυψε τις ρίζες της μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο!

Ο Θεός, είπε, δεν είναι τίποτε άλλο παρά αντανάκλαση των ανθρώπινων φόβων, επιθυμιών, πόθων κι ελπίδων!

Στο πιο γνωστό έργο του "Η ουσία του Χριστιανισμού" (1841) γράφει: "Αυτό που ο άνθρωπος δεν είναι πραγματικά αλλά επιθυμεί να γίνει, το κάνει Θεό του! ... Οι Θεοί είναι η εκπλήρωση των επιθυμιών του ανθρώπου"...

Η άποψη αυτή έγινε ευρύτερα γνωστή ως "θεωρία της προβολής" σύμφωνα με την οποία ο Θεός είναι το προβεβλημένο σύμβολο του ανθρώπου! Ο άνθρωπος κοιτάζεται στον καθρέφτη, εξειδανικεύει τον εαυτό του και αυτό που προκύπτει το ονομάζει Θεό...

Η θεωρία όμως αυτή δεν μπορεί να ισχύσει στον Χριστιανισμό. Ο άνθρωπος πλάθει με τη φαντασία του το Θεό συνήθως λαμπρό, μεγαλειώδη, παντοδύναμο! Όμως ένας ταπεινωμένος και σταυρωμένος Χριστός δεν χωρά στον ανθρώπινο νου ούτε αντιστοιχεί στις επιθυμίες του ανθρώπου!

Γι' αυτό και ο Χριστός είναι το "αιώνιο σκάνδαλο" τόσο για τη θρησκεία όσο και για την αθεϊα...

Είναι η φιλοσοφία ακαταλαβίστικη;

Η φιλοσοφία αποτελεί τη «μαύρη τρύπα» της πνευματικής μας ζωής!
Ποιος να φταίει άραγε;
Φαινομενικά ευθύνεται το δήθεν στρυφνό και ακατανόητο γνωστικό της αντικείμενο…
Αλλά τη βασική ευθύνη φέρουν οι ειδικοί του τομέα. Ο εξειδικευμένος λόγος και η ορολογία των ειδικών της φιλοσοφίας χτίζουν ένα αδιαπέραστο για τους πολλούς τείχος που μας αποθαρρύνει ν’ ασχοληθούμε με το αντικείμενό τους!

Έτσι, οι ίδιοι κερδίζουν σε σοβαροφάνεια κι εντυπωσιάζουν με την ευρυμάθειά τους αλλά σίγουρα δε νοιάζονται για τη διάδοση της γνώσης.

Είναι σα να σου λένε: «τι καταλαβαίνεις εσύ από φιλοσοφία; Σώπαινε και να ευχαριστείς το Θεό που σε ανεχόμαστε να υπάρχεις!».
Η εξειδικευμένη-τεχνική γλώσσα των ειδικών είναι παλαιό κακό που προσβάλλει κάθε κλάδο της γνώσης! Εξασφαλίζει στους λίγους φήμη, σπουδαιότητα, δύναμη και χρήμα! Οι ειδικοί της γνώσης φοβούνται μήπως μια ενδεχόμενη απλότητα έκφρασης θεωρηθεί άγνοια.
Περισσότερο όμως τρέμουν με την ιδέα ότι ο «δικός τους θησαυρός» μπορεί να πέσει στα βέβηλα στόματα του «αμαθούς όχλου»! Μόλις πάρουν είδηση πως θέλεις να πραγματευτείς το αντικείμενό τους με την απλότητα που του ταιριάζει, ξινίζουν τα μούτρα τους κι αμέσως σε στιγματίζουν ως «εκλαϊκευτή»! Και το προφέρουν με έναν τρόπο σα να σε λεν «εκπορνευτή»!
Κατά τη γνώμη μου όμως η φιλοσοφία δεν είναι η απλησίαστη αριστοκράτισσα της Εκάλης αλλά η γειτόνισσα της διπλανής πόρτας…

Οι αρχαίοι φιλόσοφοι είναι απόδειξη της "φυλετικής υπεροχής" των Ελλήνων;

Μέσα σε περίπου 75 χρόνια (600-525 π.Χ.) είχαμε στην Ιωνία μια πραγματική πνευματική επανάσταση.

Κάποιοι "πονηροί" προσπάθησαν να την αποδώσουν στη δήθεν "ανωτερότητα της ελληνικής φυλής"!

Πού ήταν άραγε η "φυλετική ανωτερότητα" πριν το 600 π.Χ.; Και πού είναι σήμερα;

Είναι άραγε η "φυλετική υπεροχή" ένα αποδημητικό πουλί που εμφανίζεται για μισό αιώνα στα παράλια της Μικρασίας κι από κει μεταναστεύει για άλλα τόσα χρόνια στην Αθήνα, μετά στην Κάτω Ιταλία κι αργότερα στην Αλεξάνδρεια; Και μετά πεθαίνει δια παντός;

Είναι προφανές πως η χρονικά σύντομη φιλοσοφική-επιστημονική έκρηξη της Ιωνίας δεν οφείλεται σε καμία  γονιδιακή προδιάθεση.

Τον 6ο π.Χ. αιώνα η Ιωνία είχε μετατραπεί σε μια τεράστια και παγκόσμια δεξαμενή γνώσεων.

Τα μεγάλα λιμάνια της, και κυρίως η Μίλητος, ήταν τα "παράθυρα" της Ανατολής στη Δύση.

Από κι ξεκινούσαν κι εκεί κατέληγαν οι μεγάλοι εμπορικοί δρόμοι που έφταναν μέχρι την Ινδία και την Κίνα.

Οι περσικές κατακτήσεις έφεραν την Ιωνία σε άμεση επαφή με τον πολιτισμό της Αιγύπτου και της Βαβυλώνας. 

Ιδέες, γνώσεις και πληροφορίες κατέκλυσαν τα ιωνικά παράλια, κι ήταν ζήτημα χρόνου να βρεθούν οι άνθρωποι που θα τις επεξεργάζονταν και θα τις συστηματοποιούσαν.

Δε νομίζω πως οι Ίωνες φιλόσοφοι πρόσφεραν κάτι ουσιαστικά καινούργιο στην ανθρώπινη σκέψη.

Απλά, αξιοποίησαν ήδη υπάρχουσες γνώσεις, τις οποίες για πρώτη φορά κατέστησαν προσιτές στο ευρύτερο κοινό.

Ως γνωστόν, η γνώση είναι εξουσία!

Κι ως τότε οι πολύτιμες γνώσεις έμεναν επτασφράγιστο μυστικό μέσα στους τέσσερις τοίχους των περσικών, αιγυπτιακών και ινδικών ιερατείων.

Στην Ιωνία δεν υπήρχε η δεσποτική παράδοση της Ανατολής.

Επικρατούσε μεγαλύτερη κοινωνική ευελιξία, οι πολίτες ήταν πιο συνειδητοποιημένοι, ανεξάρτητοι, διεκδικητικοί, φιλελεύθεροι.

Η απουσία ιερατείου και απόλυτης μοναρχίας επέτρεπαν την ανάπτυξη κριτικού πνεύματος αλλά και τη διάδοση πολλών ως τότε απόκρυφων γνώσεων.

Όταν οι συνθήκες μεταβλήθηκαν, η Ιωνία επέστρεψε στο πνευματικό σκότος. Οι φιλόσοφοι-επιστήμονες μετακινήθηκαν προς τα νέα και ανερχόμενα πνευματικά κέντρα της Αθήνας και της Σικελίας...